Canlıların birçok ortak özellikleri vardır. Yazımızda TYT
sınavında sorumlu olduğumuz canlıların ortak özelliklerini ele alacağız.
1- Hücresel Yapı
2- Beslenme
3- Enerji Üretimi
4- Metabolizma
5- Organizasyon
6- Hareket
7- Çevresel Uyarılara
Tepki
8- Üreme
9- Büyüme ve Gelişme
10- Boşaltım
11- Adaptasyon
12- Homeostazi (İç
Denge)
13- Protein Sentezi
14- DNA ve RNA Taşıma
Şimdi bu ortak özellikleri açıklayalım.
1 - Hücresel Yapı
- Canlıların biyolojik aktivite gösteren en küçük birimidir.
- Hücresel yapısına göre canlılar prokaryot ve ökaryot
olarak ikiye ayrılırlar
> Prokaryot canlılara örnek olarak bakteriler ve arkeleri verebiliriz.
Prokaryotik hücreler zarla çevrili çekirdeğe ve organellere sahip değildirler.
Yalnızca ribozom organeline sahiptirler çünkü ribozom zarsız bir organeldir.
> Ökaryot canlılara örnek olarak protistaları, bitkileri ve hayvanları
verebiliriz. Ökaryotik hücreler zarla çevrili çekirdeğe ve organellere
sahiptirler.
2 - Beslenme
- Canlılar metabolik aktivitelerini devam ettirebilmek için
enerjiye ihtiyaç duyarlar. Bu enerjiyi de besin moleküllerinden karşılarlar.
- Canlılar, beslenme şekillerine göre üçe ayrılır:
> Ototroflar: İnorganik maddeleri
kullanarak organik madde sentezleyerek kendi besinini üreten canlılardır.
Kullandıkları enerji çeşidine göre ikiye ayrılırlar.
+ Fotoototroflar: Fotosentez yaparlar. Prokaryot ve ökaryot hücrelerde
gerçekleşebilir. Güneş => Besin
+ Kemoototroflar: Kemosentez yaparlar. Sadece
prokaryot hücrelerde gerçekleşir. Kimyasal
maddeler => Besin
> Heterotroflar: Tüketici canlılardır. İhtiyacı olan organik maddeleri
sentezleyemediği için dışarıdan hazır
olarak almak zorundadırlar.
> Hem ototrof hem heterotrof olanlar: Hem
inorganik madde kullanarak organik madde üretebilen hem de dışarıdan hazır
olarak organik madde alabilen canlılardır.
3 - Enerji Üretimi (Solunum)
- Canlılar besin monomerlerini solunum ya da fermantasyon
reaksiyonları ile parçalayarak enerji üretiler.
- Elektron taşıma sistemine sahip canlılardan bazıları oksijenli solunum, bazıları oksijensiz solunum yapar.
- Elektron taşıma sistemine sahip olmayan canlılar enerji
ihtiyaçlarını fermantasyon
reaksiyonları ile sağlar.
Oksijenli Solunum
C6 H12 O6 + 6O2 --> 6CO2 + 6H2O + 32 ATP
Oksijensiz Solunum (Anaerobik Solunum)
Reaksiyonunu bilmenize gerek yok çünkü müfredatta yok.
Fermantasyon
Etil alkol fermantasyonu: C6 H12 O6 --> 2CO2 + 2C2H5OH +
2 ATP
Laktik asit fermantasyonu: C6 H12 O6 --> 2C3H6O3 + 2 ATP
* Oksijenli
solunum yapan canlılarda elektron taşıma sisteminden elektronu en son alan
molekül oksijendir ve oksijen çok elektronegatif bir molekül olduğu için enerji verimi yüksektir. Ancak
oksijensiz solunumda elektron taşıma sisteminden gelen elektronu en son alan
molekül sülfatlı ya da nitratlı moleküller olabiliyor ki bunların
elektronegativiteleri oksijen kadar yüksek olmadığından enerji verimi düşüktür.
4 - Metabolizma
Anabolizma = Yapım =
Sentez = Asimilasyon = Özümleme
- Anabolizma
olaylarında her zaman ATP harcanır ve su açığa çıkar.
> Organik
monomerlerden organik polimer molekül sentezlenmesine dehidrasyon sentezi denir.
> İnorganik
maddelerden organik monomer sentezine fotosentez
ve kemosentez denir.
Katabolizma = Yıkım =
Analiz = Disimilasyon = Yadımlama
- Katabolizma
olaylarında her zaman su harcanır ancak her zaman ATP harcanmaz.
> Büyük organik
moleküllerin organik monomerlere parçalanmasına hidroliz denir
> Organik
monomerlerin parçalanmasına solunum
denir.
Anabolizma + Katabolizma
= Metabolizma
- Yapım ve yıkım
olaylarının tümüne metabolizma denir.
5 - Organizasyon
Canlılar yaşadıkları çevrede ve kendi vücut yapılarında
organize olurlar.
Hücre -> Doku
-> Organ -> Sistem -> Organizma
Birey ->
Popülasyon -> Komünite -> Ekosistem -> Biyosfer
6 - Hareket
- Hayvanlar yer ve yön değiştirme şeklinde hareket
yaparlar. Buna aktif hareket denir.
- Bitkiler sadece yön
değiştirme şeklinde hareket yaparlar. Buna pasif hareket denir.
7 - Çevresel Uyarılara Tepki Verme
Tüm canlılar dış ortamdan gelen uyarılara farklı şekilde
tepki verir.
8 - Üreme
Eşeysiz (Eşsiz)
Üreme: Üremek için bir eşe ihtiyaç duymayan canlıların yaptığı üreme
çeşididir.
Eşeyli (Eşli) Üreme:
Üremek için eşe ihtiyaç duyan canlıların yaptığı üreme çeşididir. Eşeysiz
üremeye olan en önemli üstünlüğü kalıtsal
çeşitlilik sağlamasıdır.
Not: Canlının
yaşamını devam ettirebilmesi için üremeye ihtiyacı yoktur. Neslini devam
ettirebilmek için ürerler.
Not-2: Eğer bir
canlı eşeysiz ürüyorsa ve eşeysiz üreme sonucunda kalıtsal çeşitlilikten
bahsediliyorsa bu mutasyondur.
9 - Büyüme ve Gelişme
Büyüme: Canlının
kütle ve hacim olarak artmasına denir. Hücre bölünmesi sonucu hücre sayısının
artması ile sağlanır.
Gelişme: Bireyin
sahip olduğu özelliklerin ortaya çıkış sürecidir. Ör: İlkokula yeni başlayan 6
yaşındaki bir çocuğun 100 metreyi koşma zamanıyla aynı çocuğun 18 yaşına
geldiğinde 100 metreyi koşma zamanını karşılaştırırsak bu aradaki zaman farkı
gelişmeyi gösterir.
10 - Boşaltım
Metabolizma sonucu oluşan atıkların canlı yapısından
uzaklaştırılması olayına boşaltım denir.
- Tek hücreli canlılarda boşaltım hücre zarından difüzyonla
gerçekleştirildiği gibi bazı tek hücrelilerde boşaltım için özel organeller
vardır.
- Çok hücrelilerde ise bildiğimiz gibi bunun için özelleşmiş
sistemler vardır.
11 - Adaptasyon
Adaptasyon, canlıların yaşama ve üreme şansını artıran
kalıtsal özelliklerin tamamına denir. Bu özellikler canlının hayatta kalmasını
sağlıyorsa çevreye uyum sağladığını gösterir.
12 - Homeostazi (İç Denge)
Çevre şartlarının değişmesine rağmen canlıların iç
çevrelerini dengede kalmasına denir.
